Gyrgyzystanda geçirilen ýerli saýlawlaryň öňüsyrasynda, oppozisiýadaky syýasatçylaryň tussag edilmegi prezident Sadyr Žaparowyň režimine garşy syýasy bäsdeşlige meýilleriň ýol almajakdygyny görkezýär.
Gyrgyzystanda geçen dynç güni ýerli geňeşlere geçirilen saýlawlaryň öňüsyrasynda, oppozisiýadaky Sosial-demokratlar partiýasynyň ýolbaşçylary gözenegiň aňyrsynda oturdylar. Saýlawlardan bary-ýogy birnäçe gün öň partiýanyň edaralarynda barlag geçirilip, olaryň ýolbaşçylary tussag edildi.
Partiýanyň başlygy Temirlan Soltanbekow we saýlawlaryň öň ýanyndaky ştabyň ýolbaşçysy Irina Karamuşkina ses satyn almakda şübhelenip saklandylar.
Sosial-demokratlar partiýasynyň ýolbaşçylaryna garşy açylan jenaýat işi sebäpli olar Bişkek şäheriniň mejlisinde orun almak bäsleşiginden çetleşdirildi. Bu ýagdaý Gyrgyzystanyň režiminiň köpdürli pikirlere çydamsyzlynyň ýene bir alamaty hökmünde görülýär.
Prezident Sadyr Žaparowyň we onuň ýaranlarynyň häkimiýete gelmeginden soňky dört ýyly içinde, awtoritar düzgünli Merkezi Aziýada Gyrgyzystanyň "demokratiýa adasy" hökmündäki abraýyna yzly-yzyna zarba uruldy. Ýurtda köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň, raýat jemgyýetleriniň we syýasy garşydaşlaryň garşysyna repressiýa ýaýbaňlanyp başlady.
Syýasy ulgamdaky bu ýagdaý Gyrgyzystanyň öňki şertinde bolşy ýaly, açyk hem gyzgalaňly geçýän saýlawlaryň tizden goňşy ýurtlarda geçirilýän saýlawlara meňzeş bolmak howpuny döretdi.
TANKYT ETMEK ÝOK, HAÝYŞ EDÝÄRIN
55 ýaşly Žaparow 2020-nji ýylda geçirilen saýlawdan soňky dörän protestleriň netijesinde, häkimiýete gelipdi. Şol protestlerden öňinçä ol adamy zamun almakda aýyplanyp, türmede otyrdy. Onuň aýtmagyna görä, bu aýyplama syýasy matlaba esaslanýardy.
Ol ýiti depginler bilen "türmeden prezidentlige" ýetişdi: 2021-nji ýylyň ýanwaryndaky saýlawlarda, Žaparow ynandyryjy ýeňiş gazandy.
Birnäçe güýçli potensial kandidatlar oňa garşy çykmazlygy ýüregine düwdüler. Emma prezidentlik saýlawlary bäsdeşlik şertlerinde geçirildi.
Ol 16 kandidat bilen prezidentiň ornuna dalaşgär boldy. Olaryň käbiri Žaparowyň ýowuz tankytçylarydy. Biri bolsa milli telewideniýede çykyş edip, ony korrupsiýada aýyplady.
Şondan soňky bolup geçen zatlaryň ählisi häzirki ýolbaşçylyk astynda, indi şeýle saýlawlaryň geçirilmejekdigini görkezýär.
Gyrgyzystanyň Milli howpsuzlyk döwlet komitetiniň ozalky başlygy Abdil Segizbaýew, ýagny Žaparowy korrupsiýada tankyt eden şol kandidat soňra häkimiýeti nädogry ulanmakda aýyplanyp, saýlawlardan soň tussag edildi hem bir ýyldan gowrak türmede oturdy. Segizbaýew bilen wideoda sorag-jogap ýerleşdiren ýaş blogger birnäçe aýlap tussaglykda saklandy.
Žaparow bilen bäsleşen başga-da birnäçe kandidat hem gözenegiň aňyrsyna ugradyldy ýa-da öý tussaglygynda alyndy.
Parlament bolsa öňki güýjüni ýitirdi.
2021-nji ýylyň prezident saýlawlarynda ikinji orny eýelän Adahan Madumarow deputatlyk mandatyndan mahrum edilip, 2023-nji ýylda döwlete dönüklikde aýyplandy we türmä basyldy.
Dini toparlar bilen ýakyn gatnaşykda bolan, il arasynda giňden tanalýan meşhur syýasatçy Nuržigit Kadyrbekow öz deputatlyk mandatyndan ýüz öwürdi.
Kadyrbekow we onuň ýolbaşçylyk edýän Iýman Nuru partiýasy diňe wagtal-wagtal hökümeti tankytlaýany üçin, oppozisiýa degişli bolmasa gerek.
Ýöne olaryň meşhurlygy howp bolup görünmegi mümkin.
Kadyrbekow Gyrgyzystanda Žaparowdan we MHDK-nyň başlygy Kamçybek Taşiýewden soň, üçünji iň meşhur syýasatçy saýylýar.
Kadyrbekow özüniň bir wagt ýolbaşçylyk eden haýyr-sahawat gaznasynda barlag geçirilip başlanandan soň, ýuwaşlyk bilen parlamentden çykdy.
Häkimler bu gaznanyň türk hökümetiniň dini bilimleri maliýeleşdirmek üçin beren millionlarça dollary barada, dogry hasabat bermändigini aýtdylar. Ýöne Kadyrbekowy türmä basmadylar.
ÝERLI DEREJEDÄKI SYÝASAT
Ýerli geňeşlere saýlawlar parlament saýlawlary ýaly ähmiýetli däl.
Žaparowyň merkezleşdiriş özgertmeleriniň netijesinde, ýerli geňeşiň ähmiýeti has-da peseldi.
2021-nji ýylda täze Konstitusiýa kabul edilenden soň, parlamentiň ygtyýarlyklarynyň bir bölegi ýerine ýetiriji häkimiýete geçdi. Şonuň ýaly-da, şäher mejlisleri hem öz ygtyýarlyklaryny ýitirdiler. Häzir olarda häkimler saýlanmaýar.
Şäher häkimlikleri prezident tarapyndan bellenilýär. Şäherleriň baştutanlary syýasy taýdan merkeze öňküsinden has garaşly boldy.
17-nji noýabrda geçirilen saýlawlara jemi 40-a golaý partiýa we tutuş ýurt boýunça bäş müňden gowrak kandidat gatnaşdy.
Bişkekdäki bäsleşige gatnaşmaga rugsat berilmedik Sosial-demokratlar partiýasy sebitlerdäki saýlawlara gatnaşyp, bäş şäherde şäher mejlislerine girmek üçin, bäş göterim päsgelçilikden geçip bildi.
Sosial-demokratlar partiýasy birnäçe ýyllap Gyrgyzystanda höküm sürýän partiýa bolup, häzir hem öňki prezident Almazbek Atambaýew bilen ýakyndan gatnaşyk saklaýar.
Ýöne Gyrgyzystandaky syýasy partiýalaryň ýolbaşçylygy agyr basyşlara duçar bolanda, öz täsirini ýitirýändigini görkezýär.
2023-nji ýylyň maý aýynda Halkara respublika institutynyň goldawy bilen geçirilen soraglara görä, iň meşhur partiýa hökmünde ykrar edilen Iýman Nuru partiýasy Bişkek şäheriniň we Oş şäheriniň mejlislerine saýlawlara gatnaşmady. Olar diňe çetki alty şäherde geçirilen saýlawlara gatnaşdylar.
Adahan Madumarowyň "Butun Gyrgyzystan" partiýasy diňe ýurduň günortasyndaky Kerben şäheriniň saýlawyna gatnaşyp, ol ýerde bäş göterim päsgelçilikden zordan geçdi.
Şu wagta çenli Sosial-demokratlara garşy ses satyn almakda aýdylýan aýyplamanyň tarapyny tutýan jemagat subutnamalary hökmünde, haýsydyr bir ýol bilen web-saýta düşen Karamuşkina bilen partiýanyň agzasynyň arasynda edilen telefon söhbetdeşligi bolup durýar.
Gürrüňdeşlik ýönekeý bolup görünýär. Söhbetdeşlige gatnaşyjylar pul paýlanylyşy barada gürrüň edýärler. Öňki prezidentiň ogly we partiýanyň ýokary wezipeli agzasy Kadyr Atambaýew partiýanyň beýleki agzalarynyň saýlaw kampaniýasynyň aktiwistlerine edilen tölegi ara alyp maslahatlaşandygy aýdylýar.
Partiýanyň 26 ýaşly ýolbaşçysy Soltanbekowyň 13-14-nji noýabrda, 20 sagatdan gowrak soraga çekilendigi habar berilýär.
Žaparowyň ýarany Taşiýew geçen hepde parlamentde çykyş edip, Sosial-demokratlar partiýasynyň aktiwistleriniň sesleri satyn almaga "gös-göni gatnaşýandygyny" aýtdy.
Golaýda saýlawlara päsgel berýän zamanyň tamamlanandygyna söz beren MHDK-nyň başlygy bu aýdanyny tassyklamak üçin, hiç hili delil getirmedi.
2023-nji ýylda Gyrgyzystanda ýapylan "Kloop" barlag we habar beriş serişdesini esaslandyryjynyň biri hem-de žurnalist Rinat Tuhwatşin bolan wakalar barada düşündiriş berip, gyrgyz resmileriniň "diňe bu ähmiýeti has ujypsyz saýlawlara däl, eýsem häzirki režimiň çäginde geçiriljek islendik geljekki saýlawlara hem ynamy ýitirendigini” ýazdy.
Bu çakdan aşa heläkçilige eltýär, sebäbi "ähli kynçylyklara garamazdan, [saýlawlar] biziň jemgyýetimizde möhüm institut bolup galdy" diýip, Tuhwatşin nygtaýar.
Gadyrly okyjy, siz Telegram we WhatsApp tilsimleriniň messenjerleri arkaly Azatlyk Radiosy bilen howpsuz ýagdaýda habarlaşyp bilersiňiz. Telefon belgileri: +420 724 168 989 we +420 773 797 383.
Türkmenistanda VPN ulgamlary arkaly işleýär. Siz şu meýl: azathabar@derweze.net we sep arkaly biziň mugt Psiphon3 VPN ulgamymyzy Android ulgamlary üçin ýükläp bilersiňiz. Azatlyk Radiosy siziň şahsyýetiňiziň doly gizlinligini kepillendirýär.