Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe Hazarýaka ýurtlarynyň halklary bilen dostlukly gatnaşyklar, özara peýdaly hyzmatdaşlyk ýörelgeleri barha pugtalanýar.Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda ýurdumyz tarapyndan Hazar deňzi boýunça goňşy ýurtlar bilen netijeli hyzmatdaşlygy berkitmekde giň gerimli işleriň alnyp barylmagy munuň aýdyň beýanydyr.Ýurdumyz parahatçylyk söýüjilikli, döredijilikli daşary syýasy strategiýany yzygiderli durmuşa geçirmek bilen, Hazar deňzinde özara bähbitli hyzmatdaşlygy pugtalandyrmakda, sebit ähmiýetli wajyp meseleleriň sazlaşykly çözgütlerini işläp taýýarlamakda möhüm orun eýeleýär. Şu gün paýtagtymyz Aşgabatda Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň VI sammiti dabaraly geçiriler.
Aşgabat sammitiniň gün tertibine ileri tutulýan ugurlarda netijeli döwletara hyzmatdaşlygy mundan beýläk-de ösdürmäge degişli meseleleriň uly toplumy giriziler. Şeýle hem forumyň çäklerinde birnäçe ikitaraplaýyn duşuşyklar geçiriler.Türkmenistan kenarýaka ýurtlaryň arasynda söwda-ykdysady gatnaşyklaryň diwersifikasiýa ýoly bilen ösdürilmegi, Hazar deňzi sebitiniň ägirt uly serişde, ulag-aragatnaşyk, energetika we senagat kuwwatynyň netijeli durmuşa geçirilmegi ugrunda yzygiderli çykyş edýär. Şunuň bilen bir hatarda, medeni-ynsanperwer hyzmatdaşlyk, ekologiýa we daşky gurşawy goramak, gadymy Hazaryň biodürlüligini aýawly saklamak, tebigy baýlyklaryndan rejeli peýdalanmak ýaly möhüm ulgamlarda gatnaşyklara uly ähmiýet berilýär.Hazar sebiti taryha, medeniýete, dostana gatnaşyklara uly ähmiýet beren sebit hökmünde bellidir. Özüniň möçberi, ösüş taryhy boýunça Hazar deňzi dünýäde iň uly suw basseýni hasap edilýär.
Aňyrsy-bärsine göz ýetmeýän mawy deňze Wolga, Emba, Ural, Terek, Kura, Sulak hem-de kiçi derýalar guýýar.Relefiniň häsiýeti we gidrologik aýratynlygy boýunça ol Demirgazyk, Orta hem-de Günorta böleklere bölünýär.Deňziň Gazagystan, Türkmenistan, Azerbaýjan, Eýran we Russiýa döwletlerinde kenary bardyr.
Gojaman Hazarda ýük daşamak ulgamynda halkara ähmiýete eýe bolan birnäçe iri portlar ýerleşýär.Olar ýurdumyzdaky Türkmenbaşynyň Halkara deňiz porty, Azerbaýjanyň Baku porty, Russiýa Federasiýasynyň Astrahan sebitiniň portlary, Gazagystanyň Aktau porty hem-de Eýran Yslam Respublikasynyň Enzeli we Neka portlarydyr.Hazar deňziniň çuň gatlaklary özünde kalsiý karbonatlaryny saklaýan alewrolit we gyrmança çökündilerinden ybarat bolup, düýbünde nebit we gaz känleri bardyr.
Maglumatlara görä, dünýäniň nebit gorunyň 4 göterimi, tebigy gaz gorunyň 6 göterimi Hazardadyr.Garabogaz aýlagy bolsa mirabilit duzuna baýdyr.Ol ýerde asyrlaryň dowamynda toplanyp, gatlak-gatlak, tokga-tokga bolup duran duzlar giň profil ähmiýetlidir.Hazar deňzinde balykçylyk hojalygynyň ähmiýeti örän uludyr.
Ol ýerde balyklaryň takgaz, silebalyk, çapak, kepir, töp, gara balyk, ak balyk, kilka, kefal ýaly görnüşleri has giňden ýaýrandyr.Bekre balygy bolsa, dünýäde tutulýan balyklaryň 82 göterimine deňdir.
Ol ýerde balyklaryň gymmatly tohumlaryny köpeltmek babatda uly işler alnyp barylýar.Deňziň ýaýylyp gidýän giňişliklerinde ösümlikleriň 728-den gowrak görnüşi we dürli haýwanlaryň 854 görnüşi hasaba alnandyr.Bu gymmatlyklar deňiz ekwatoriýasyny emele getirýän esasy alamatlardyr.Bir söz bilen aýdylanda, Hazar giňişligi ägirt uly ykdysady, energetika we ulag kuwwatyna eýe bolan möhüm strategik sebitdir.
Hazarýaka döwletleriniň arasynda dünýäniň iň uly yklymiçi suw ýatagy bolan Hazar deňziniň hukuk derejesini resmileşdirmek meselesi 1996-njy ýylyň noýabrynda Aşgabat şäherinde Hazarýaka döwletleriniň daşary işler ministrleriniň ilkinji duşuşygynda başlandy.
Hazarýaka döwletleri tarapyndan esasy resminamanyň Hazar deňziniň hukuk derejesi hakynda Konwensiýanyň işlenilip düzülmegi bilen ugurdaşlykda sebitara hyzmatdaşlygynyň aýratyn alnan ugurlary boýunça hem resminamalaryň işlenilip düzülmegi dowam etdirildi. 2003-nji ýylyň noýabrynda Tähranda gol çekilen Hazar deňziniň deňiz gurşawyny goramak boýunça Çarçuwaly Konwensiýa ilkinji bäştaraplaýyn resminama boldy.
Häzirki wagtda bu Konwensiýa boýunça dört sany Teswirnama kabul edildi.Tähran konwensiýasy 2006-njy ýylyň 12-nji awgustynda güýje girdi.Sebitde 12-nji awgustda Hazar deňziniň güni bellenilýär.
Hazarýaka döwletleriniň Baştutanlarynyň sammitleri Hazar meselesi boýunça alnyp barylýan gepleşiklere uly itergi berdi.Hazar sammitleriniň häzirki wagta çenli jemi bäşisi geçirilip, olarda Hazar deňziniň dürli meseleleri boýunça resminamalara gol çekildi.
Ilkinji Hazar sammitine 2002-nji ýylyň aprelinde Aşgabat şäherinde badalga berildi.Onda kenarýaka döwletleriniň Hazar deňziniň hukuk derejesine degişli esasy ugurlarda: deňizde howpsuzlyk we beýleki meseleler boýunça syýasy ylalaşyklaryň berkidilýän resminamasy ara alnyp maslahatlaşyldy. 2007-nji ýylyň oktýabrynda Tähranda Hazar bäşliginiň döwlet Baştutanlarynyň ikinji maslahatynyň barşynda Hazarýaka döwletleriniň Baştutanlary tarapyndan bu ugurda Jarnama gol çekildi.
Hazarýaka ýurtlarynyň döwlet Baştutanlarynyň üçünji sammiti 2010-njy ýylyň noýabr aýynda Azerbaýjan Respublikasynyň Baku şäherinde geçirildi we Prezidentler Hazar deňziniň howpsuzlygy ulgamynda hyzmatdaşlyk hakynda Ylalaşyga we sammitiň netijeleri boýunça Bilelikdäki Beýannama gol çekdiler. 2014-nji ýylyň sentýabrynda Astrahan şäherinde geçirilen Hazarýaka döwletleriniň Baştutanlarynyň dördünji duşuşygynda Beýannama gol çekildi.
Onda Hazar deňzinde işlemegiň esasy ýörelgeleri ylalaşyldy.Sammitiň jemleri boýunça Beýannama kabul edildi.Astrahanda geçirilen sammitde Gahryman Arkadagymyz tarapyndan Hazarda ulag we söwda-ykdysady ulgamynda hyzmatdaşlyk etmek, şeýle hem Hazar ykdysady forumyny döretmek barada iki sany täze ylalaşygy taýýarlamak barada teklipler öňe sürüldi. 2018-nji ýylyň 12-nji awgustynda Gazagystan Respublikasynyň Aktau şäherinde geçirilen V Hazar sammitinde, Hazarýaka döwletleriniň Baştutanlarynyň gatnaşmagynda Hazar deňziniň hukuk derejesi hakynda Konwensiýa gol çekilmegi bu ugurda taryhy waka boldy.
Sammitiň netijeleri boýunça Hazarýaka döwletleriniň Baştutanlary Beýannama kabul etdiler.Ýurdumyzda hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda köpugurly özara bähbitli hyzmatdaşlygy mundan beýläk-de giňeltmek, Hazar deňziniň ägirt uly ykdysady, ulag we energetika kuwwatyny doly herekete getirmek boýunça yzygiderli çäreler geçirilýär, bu bolsa gadymy Hazara parahatçylyk, dostluk hem-de ylalaşyk deňziniň derejesiniň berilmegine hemmetaraplaýyn ýardam edýär.
Bu sammit Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwrüniň beýik maksatlaryny we ýetilen ajaýyp sepgitlerini ýene-de bir ýola dünýä ýaýar, rowaçlyklara beslenýän ýurdumyzyň hoşniýetli goňşuçylyk syýasatynyň dabaralanmasy bolup, mundan beýläkki ösüşlerine özboluşly badalga berer. Ýokary guramaçylyk derejesinde geçiriljek VI sammitiň işiniň rowaçlyklara beslenmegini arzuw edýäris!