Gysgahekaýalaryňussady
Anton Pawlowiç Çehow rus edebiýatynda, şol sanda dünýä edebiýatynda ajaýyp kyssaçy hem dramaturg hökmünde giňden bellidir.A.P. Çehow 1860-njy ýylyň 29-njy ýanwarynda Taganrog şäherinde dünýä inýär. 1876-njy ýylda Anton özbaşdak durmuşda ýaşamaga gadam basýar. Şeýlelikde, on alty ýaşly ýetginjek Moskwa gelýär. 1879-njy ýylda Moskwa uniwersitetiniň lukmançylyk bölümine okuwa girýär. 1884-nji ýylda ol bu okuw mekdebini tamamlap, uýezd lukmany bolup işläp başlaýar. “Oskolki” we “Strekoza” atly ýumoristik neşirde çykan hekaýalary edebiýatçylaryň ünsüni çekip başlaýar.
Ol özüniň gysga ömründe dünýä meşhur hekaýalaryny, powestlerini, sahna eserlerini döretmäge ýetişýär.Edebiýat äleminde Çehowy gysgajyk hekaýalary bilen dünýä edebiýatynyň altyn hazynasyna giren ussat hökmünde ykrar edýärler. Ýöne, onuň powestleri hem özüniň çeperçiligi, ynsanyň kalbyna edýän täsiri, umumadamzat meselelerine aralaşyşy bilen gysgajyk hekaýalaryndan asla-da pes oturmaýar.
Rus ýazyjysy Anton Pawlowiç Çehow 1904-nji ýylyň 15-nji iýulynda aradan çykýar.Onuň “Söýgi hakda”, “Ýany itlije zenan”, “Bus-bus adam”, “6-njy belgili palata”, “Gelinlik” ýaly hekaýalary, “Sähra”, “Gijigen güller” ýaly powestleri, “Ülje bagy”, “Üç uýa”, “Çarlak” ýaly pýesalary dünýä edebiýatynyň altyn hazynasyna girdi.
Bagtyň salgysyMariýa Iwanowna Langeriň tokaýdaky kaşaň jaýynyň eýwanynda, onuň gyzy Nadýa bilen Moskwanyň belli täjiriniň ogly Iwan Gawrilowiç durdy.Agşamyň hoştap howasy göwnüňi göterýärdi.
Eger-de men tebigaty wasp edýän söz ussady bolsamdym, onda buludyň aňyrsyndan mähir bilen bakýan hem-de özüniň aý-aýdyňlygy bilen tokaýa, jaýa we Nadýanyň hoş roýuna röwşenlik çaýýan Aý jemalyny wasp ederdim.
Agaçlaryň ýuwaşja şygyrdysyny, bilbilleriň saýraýşyny, çeşmeleriň çalaja eşidilýän şaggyldysyny taryp ederdim.Nadýa dyzyny kürsiniň gyrasyna diräp, germeçden tutup durşuna, gymyldaman, agrasdan mähirli, çynlakaý nazaryny gök öwsüp oturan garaňky tokaýa dikip durdy.
Nadýanyň Aýyň şuglasyna öçügsi görünýän ak meňzinde yraň atýan daragtlaryň garaňky saýalary oýnaýardy.Iwan Gawrilowiç onuň arka tarapynda durdy, dartgynly halda sandyraýan elleri bilen özüniň selçeň sakgalyny sypalap goýberdi.
Sakgalyny sypalamak ýüregine düşensoň, beýleki eli bilen özüniň uzyn, ýaka bezegini wagtal-wagtal sypalamaga we çekelemäge durdy.Iwan Gawrilowiç görmeksizdi, bu jelegaýdaky iň bigörk kişileriň biri diýsegem, belki, öte geçdigimiz bolmaz. Ýüzüni bir ýola göreniň ikinji gezek göresiniň geljekdigem şübhelidi. Ýöne, ol baý täjirleriň biri hökmünde tanalýardy.Ol sakynyp, aljyraňňy halda, uludan dem aldy-da, ardynjyrap şeýle diýdi: Men size öz duýgularymy bildirýänligim üçin, meni bagyşlaň! Ýöne, men sizi şeýle bir gowy gördüm welin, bolup ýörşüm akyl-huşuny aldyrana çalym edýär.
Meniň gursagymda size şeýle bir duýgy bolup, ony asla beýan etmegem mümkin däl.Men dogrusyny aýtsam, Nadežda Petrowna, sizi gören badyma köňül berdim.Siz meni bagyşlaň, hawa, emma welin… Tebigat şu gün nähili ýakymly! Hawa… gaty gowy! Şeýle üýtgeşik tebigatda bilýäňizmi näme, siz ýaly mähirli hanyma köňül bermek neneňsi ýakymly. Ýöne, meňki ugruna däl.Iwan Gawrilowiç uludan demini alyp, sakgalyny sypalap goýberdi. Hawa, meňki ugruna däl!
Men sizi gowy görýän, ejir çekýän, ýöne siz?Eýsem, siz maňa öz duýgularyňyzy syzdyryp bilersiňizmi?Siz okuwly, sowatly, birkemsiz gözel.Meniň bolsa, täjir adymdan başga zadym ýok.
Edil erbedem däl ýaly.Hal-ýagdaýym gowy, ýöne hakyky bagt bolmasa, zatdan ne peýda?Bagtyň bolmasa, zadyň hiç-hili haýry degenok, diňe ömrüňi bihuda geçirmek, şeýle dälmi?
Gowy iýýärsiň, geýýärsiň, aý näme pyýada hem gezeňok, ýöne boş durmuş-da, Nadežda Petrowna! Şeý diýsene, onda? Hawa, sizi birahat eden-ä däldirin. Siz bir zatlar diýmek isleýäňizmi? Siz meni söýüp bilersiňizmi?
Bu barada ejeňize hem duýduryldy, ol ähli zadyň size baglydygyny aýdypdyr.Eýsem, siz maňa näme jogap berersiňiz?Nadýa dymdy.Ol agaçlary we ýapraklary zordan görünýän gök öwsüp oturan garaňky tokaýlyga nazar aýlady.
Onuň ünsüni şemala başlaryny çalaja yrap oturan agaçlaryň hereket edýän garaňky manzary özüne çekdi.Nadýanyň dymmagy Iwan Gawrilowiçi hopukdyrdy.Onuň gözlerine ýaş aýlandy.Ol ejir çekýärdi. “Birdenkä, ol boýun gaçyrsa näme?” diýen pikir göwnüne geldi, bu gamgyn oý-pikire, onuň ini tikenekläp gitdi… Nadežda Petrowna, meň janymy agyrtmaň-da!
Eger-de men seň ýüregiňe düşýän bolsam, onda ol söýgümdendir.Eger-de sen maňa jogap bermeseň, onda nätsem-de bu işiň bolmajagy.Nadýa ýüzüni Iwan Gawrilowiçe öwrüp, ýylgyrdy.
Oňa bakyp, moskwaly täjiriň gulagynda owaz bolup ýaňlanýan sedasy bilen şeýle diýdi: Men size örän minnetdar, Iwan Gawrilowiç!Siziň meni söýýändigiňizi, eýýäm, köp wagtdan bäri bilýärin, nähili söýýänligiňizdenem habarym bar. Ýöne men… men… Menem sizi gowy görýärin, mähirli ýüregiňiz, wepadarlygyňyz üçin, sizi gowy görmezlik mümkin däl…Iwan Gawrilowiçiň ýüzi ýagtylyp gitdi, aýasy bilen sakgalyny sypalap goýberdi-de, öz ýanyndan: “Bu düýşmikä ýa huşmuka janlarym?” diýip, içini hümletdi. Eger-de men saňa durmuşa çyksam, onda men iň bagtly zenan boljakdygymy bilýärin diýip, Nadýa sözüni dowam etdi. Ýöne, bilýäňizmi näme, Iwan Gawrilowiç?
Jogaba birazajyk garaşyň.Oňaýly jogaby şu mahal berip biljek däl.Men bu ädimimi mazalyja oýlanyp görmeli… Biraz tagapyl ediň! Köp garaşmaly bolarmyka? Ýok, köp däl.
Bir gün, aňry gitse, iki… Bu boljak zatmy-ka özi… Siz häzir öýňüze gaýdyň, jogabyny bolsa, men hat üsti bilen ýollaryn.Menem pikirlenmäge gideýin.Sag boluň! Ýene-de bir günden…Nadýa baş atyp goýberdi-de, basgançakdan çaltlyk bilen aşak düşüp, gözden gaýyp boldy.Iwan Gawrilowiç az salym säginip, pikirlendi-de, tokaýdaky kiçiräk çemenzarlygyň içi bilen ýolda duran atlaryna sary ýöneldi.
Ol misli uzakly gün gyzgyn hammamda saklanan ýaly üýtgeşik bagtdan ýaňa, başy aýlanyp, ysgyndan gaçdy. Trofim!diýip, ol barşyna uklap ýatan paýtunçyny oýardy. Tur, ýör, gideli!
Hyzmatyň üçin, ep-eslije bererin!Düşündiňmi?Şol wagt Nadýa gür agaçlaryň arasyndan, ýüzüni başga bir ýola tarap tutduryp gitdi.Bu ýolda oňa çagalykda bileje oýnan dosty, ýigrimi alty ýaşlaryndaky ýigit baron Wladimir Ştral garaşýardy. Ştral ýaňy saçy düşüp ugran gelşiklije, eti-gany ýerindäki tokarja ýigitdi.
Ol şu ýyl uniwersiteti tamamlap, özüniň Harkowdaky mülküne barýardy we Nadýa bilen soňky gezek hoşlaşmaga gelipdi.Onuň keýpi kökdi, kese oturgyja arkasyny berip, “Peýkamjygy” sygyryp çalýardy.Nadýa demi-demine ýetmän, ýadaw halda onuň ýanyna ylgap geldi. Men saňa, eýýäm, bir sagat bäri, şu ýerde garaşyp otyryn diýip, baron dillendi. Bolýa-la, sag-gurgunmysyňyz? Gurgunçylyk… Ertir ugraýaňmy? Hawa… Bahym yzyňa dolanýaňmy, onsoň? Bilmedim… Aý, bolýa-da, esasy zat barada gürrüň edeli-le!
Sen, Wolýa, pikirlendiňmi?diýip, Nadýa aýtdy. Pikirlendim. Ýeri, onsoň, näme karara geldiň?Haçan toý ederis?Baron ýüzüni çalarak çytyp: Sen ýene-de şol bir zat hakda diýdi.
Men saňa bu barada kanagatlanarly jogap berenime, köp wagt geçenok ahyry.Hiç bir toý hakda gürrüň hem bolup bilmez.Men saňa bu barada aýtdym ahyryn.Eýýäm, telim sapar aýdylan zadyň gürrüňini etmek nämä gerek? Ýöne, Wolýa, biziň dostlugymyz näme-de bolsa, bir zatlar bilen gutarmaly ahyryn!
Näme üçin sen, muňa düşünmeýärsiň?Düşünäýmeli ýaly welin. Hawa, ýöne, toý bilen däl.Nadýa, saňa şol bir zat hakda edil çaga düşündiren ýaly sadalyk bilen düşündirýärin.
Görmegeýje zenanyň ýanynda sadalyk ýagşy, ýöne janym, bu ýagdaýda däl… Diýmek, onda, durmuş gurmak isläňok-da!Isläňokmy?Sen göniňi aýtsana, seň ýüregiň gara, göniňi aýt, isläňokmy? Islämok.
Näme üçin, men öz geljegimi sorag astynda goýmaly?Men seni söýýän, ýöne saňa öýlensem, heläk bolýan, düşündiňmi?Senden maňa hiç zat ýok.Mähribanym, öýlenmek durmuşdaky ornuň, mertebäň deň ýarysy bolmaly, senden bolsa maňa… Bärde gynanara zat ýok.
Sagdyn pikir etmeli.Söýgi bilen goş birikdirmek hemişe bagt getirip durmaýar, boşluk bilen gutarýan halatlary hem az bolanok. Ýalan sözleme… Sen ýalan sözleýäň!Asyl sen, şeý diýsene onda! Ýok, akylly-başly ýaşamak gerek. Näme üçin, sen bu barada ozal pikir etmediň… Ýadyňa düşýärmi?
Sen, maňa öýlenjekdigiňi çynyň bilen söz beripdiň ahyryn.Söz bermändiňmi näme? Beripdim… Ýöne, meň pikirlerim, indi üýtgedi.Sen şowsuz birine durmuşa çykmarsyň ahyryn?Sen näme üçin, meni öýlenmäge mejbur etjek bolýaň?
Indi meniň gözümi ýumup hereket etmäge ýagdaýym ýok.Meniň wyždanymyň öňünde jogap bermeli geljegim bar.Nadýa elýaglygy bilen gözýaşyny süpürdi-de, düşnüksiz bir zatlar samyrdap ugrady. Beýtme, mähribanym!
Men seni söýýän ahyryn!Men sensiz ýaşap bilemok, ezizim!Eger-de sen meni goýup gitseň, onda meni kyn ýagdaýda goýarsyň.Durmuş gurarys gerek?Ýigit az salym oýa batdy-da, dogumlylyk bilen üzül-kesil şeýle diýdi: Men başaramok!
Söýgi gowy zat, emma ol bu dünýäde hemme zadyň başy däl… Onda, sen isläňokda? Ýok, islämok… Isläňokmy?Islemeýäniň anykmy? Başaramok, Nadýa! Asyl, şeý diýsene, onda!
Saňa diýmelisi belli welin, bor-da.Seň bolşuňa jynym atlanýar, ýigrenýän, ýigrenýän!Men seni hiç haçanam söýmedim, boldumy indi!Eger men saňa ynanan bolsam, onda seni diňe akýürekli adam hasaplandygym hem-de meň bilen durmuş gurarsyň diýip pikir edenligim üçindir.
Sen işjanly bolanlygyň üçin, saňa bararyn öýdýärdim!Nadýa Ştraldan birnäçe ädim yza çekilip, oňa ýene-de biraz şerebesini pürkdi-de, yzyna alňasady.Ol gidip barşyna “Oň ýanyna biderek barypdyryn.
Onuň meni halamaýandygyny bilmänem duramokdym?Men ozal samsyk bolupdyryn!Ozal başda pisint etmedik bolsam, oň öňünde mertebämi kiçeltmegiň geregi hem bolmazdy” diýip, hüňürdedi.Nadýa tokaýdaky bir howla girip, öýe girmedi.
Ol howluda birsalym gezmeledi, ýagtylygy gowşak penjireleriň biriniň öňünde aýak çekdi.Bu penjire konserwatoriýany ýaňy tamamlan ýaş skripkaçy Mitýa Gusýewiň bolýan otagynyňkydy.Nadýa penjireden içerik seretdi. Çiginlek, buýradan sary saçly, görmegeý bu ýigit Nadýanyň muşdagydy.
Ol krowatda süýnüp ýatyşyna roman okaýardy.Nadýa biraz durup, oýlanyşdy-da penjiräni kakdy.Skripkaçy ýatan ýerinden kellesini galdyryp: Kim?diýip, gygyrdy. Bu men Mitýa.
Birje minut penjiräni açsana!Mitýa çaltlyk bilen ýerinden turdy-da penjiräni açdy. Biraz daş çykyp bilmersiňmi?diýip, Nadýa dillendi.Penjireden görnüp giden Mitýa, az salymdan Nadýanyň gaşynda häzir boldy. Size näme gerek?
diýip, Mitýa sorady.Nadýa Mitýanyň ýüzüne soragly nazaryny gezdirip: Şeýle, Mitýa diýip, söze başlady: Gadyrdan, indi maňa söýgi hatlaryny ýazmaň!Haýyş edýärin, ýazmaň!Meni söýmäň, meni söýýänligiňizi hem gaýdyp maňa aýtmaň!Nadýanyň gözýaşlary ýaňagyndan syrygyp gaýtdy. Mitýa indi meniň üçin skripka çalyp azara galmaň!
Men söýülmäge mynasyp däl.Siz mähirli, gowy. Ýöne, sen meni söýme!Men hemme zatdan öňürti, eşretli durmuşda ýaşamagy halaýaryn.Men seniň göwnüňdäki zenan däl, men diňe özümi bilýän.
Söýmäň meni, gadyrdan!Indi maňa hat ýazjak bolup hem azara galmaň!Sebäbi men Gawrilowiçe durmuşa çykýaryn.Gördüňmi, men nähili ekenim.Siz bolsaňyz, ýene-de meni söýýärsiňiz!
Sag boluň!Hoş gal, Mitýa!Nadýa bu sözleri aýdyp, gyssanmaçlyk bilen derwezä tarap ýöneldi. Özüni ýitiren Mitýa aljyraňňy halda onuň yzyndan seredip galdy.Nadýa öz otagyna gelip, stoluň başyna geçdi, ajy gözýaş döküp, şeýle hat ýazdy: “Gadyrly Iwan Gawrilowiç!
Men razy.Sizi söýýärin we siziň maşgalaňyz bolmagy ýüregime düwdüm.Siziň N.”Hat ýelim bilen ýapyşdyrylyp, gerekli salgysyna ýollamak üçin, hyzmatçy aýala gowşuryldy.“Ertirki gün maňa hoş habar getirse gerek” diýip, Nadýa uludan demini aldy.Bu dem alyş onuň agysynyň soňudy.
Penjiräniň gyrasynda biraz oturyp, rahatlanan Nadýa düşegine geçdi.Eýýäm, gijäň ýarydy, Nadýanyň käwagt tisginýän juwan bedenini gymmat bahaly keşdeli per ýorgan gyzdyrýardy.Iwan Gawrilowiç ýarygijede öz iş otagynda ikibaka gezmeläp ýörşüne eşitdirip, arzuwyny dile getirdi.
Onuň ýanynda oturan ene-atasy, perzendiniň arzuwlaryny diňlediler.Olar bagtly ogluna guwanyp, hoşal boldular. Gyz-a oňat, asylly diýip, kakasy dillendi.Geňeşçiniň gyzy, akylly hem-de owadan.
Diňe birje kemçiligi bar: ol hem familiýasy gaýry diýäýmeseň!Adamlar seniň gaýry ýurtly birine öýlenensiň öýderler.
Anton Çehow, rus ýazyjysy.
(Terjime eden Ýegenmämmet Taýlyýew.“Zaman-Türkmenistan”.)