Orta Doğu'da Arap Baharının ve Suriye krizinin yarattığı gerilim ve çatışmalar bölgesel güvenlik denklemini derinden etkiledi.Bu ortamda devletler ve devlet-dışı silahlı aktörlerin oynadıkları roller çeşitlendi ve bölge coğrafyasında siyasal, etnik ve mezhebi gerilimler derinleşti.
Bu süreçte özellikle terör örgütleri, milis yapılar, yabancı terörist savaşçılar gibi devlet-dışı silahlı aktörlerin etkinlik kazanması, bölgedeki gerilim ve çatışmalar bağlamında bu aktörlere odaklanmayı gerekli kılıyor.Fakat devletler ve devlet-dışı silahlı aktörler arasındaki yakın ilişki, devletlerin bu süreçlerde oynadıkları merkezi rolün göz ardı edilemeyeceği gerçeğini de ortaya koyuyor.
Bu bağlamda devletlerin bölgesel güvenlik, bölgesel gerilim ve çatışmalarda ana aktör oldukları kabul ediliyor ve ortaya konulan analizler de bu temelde yapılıyor.
Bölgesel güvenlik denkleminde devletlerin başat unsurlar olarak değerlendirilmesi, bizatihi devletlerin bölgeye ilişkin sundukları analiz ve öngörülerde de kendini gösteriyor.Bu durumun son örneklerinden biri de ABD Savunma İstihbarat Ajansı (DIA) tarafından yayımlanan "İran'ın Askeri Gücü" raporu. Özellikle Suriye kriziyle birlikte, bölgedeki devletlerin nüfuz kapasiteleri üzerine, devletlerin askeri kapasiteleri, savunma teknolojilerindeki altyapısal nitelikleri gibi farklı parametrelere odaklanan analizlerin sıkça kendini gösterdiği bir süreçte, benzer bir analiz yaklaşımı raporda İran özelinde ortaya konulmuş.
ABD'nin en önemli istihbarat organlarından biri tarafından yayımlanan söz konusu raporun başlığında, İran'ın savunma ve güvenlik doktrini "rejimin korunması-bölgesel nüfuzun teminatı" ifadesiyle özetlenmiş.Bu ifade raporun genel konseptini de ortaya koyuyor.
Rapora göre İran'ın savunma ve güvenlik doktrini, ülke içindeki mevcut rejimin (rejim karşıtı hareketler, terörizm, etnik ayrılıkçılık ve benzeri) her türlü tehdide karşı korunması ve İran'ın Suriye kriziyle birlikte bölgenin farklı alanlarında kazandığı nüfuzun ve Lübnan Hizbullah'ı, Hamas ve Suriye rejimi hattını kapsayan "Direniş Ekseni"nin teminat altına alınması sütunlarından oluşmaktadır. İran'ın bu bağlamda karşı karşıya olduğu temel tehditler ise İran'ın iç güvenliğini ilgilendiren konular, bölgedeki "Sünni aşırıcılık" ve İran'ın bölgedeki müttefiklerine yönelik tehditler olarak tanımlanmaktadır.
Bununla birlikte İran'ın son yıllarda füze sistemleri, hava savunma ve taarruz araçları, askeri kara gücü teknolojilerinde ciddi bir ilerleme kaydettiği ifade edilen raporda, İran'ın askeri kapasitesini geliştirme yönünde gerçekleştirdiği bu hamlelerin devam etmesi halinde, 10 yıl içinde bölgede çok daha etkin olacağı, konvansiyonel araçların kullanılabileceği hamleler ve dış müdahaleler gerçekleştirebilecek kapasiteye erişebileceği öngörülüyor.
Raporda yer alan bu ifadeler ve öngörüler, raporun analitik açıdan ciddi bir sorgulama ve eleştiriye tabi tutulması gerekliliğini ortaya çıkarıyor. Zira raporun ortaya koyduğu gelecek projeksiyonu birtakım soruları da akla getiriyor. Bu soru ve eleştiriler, söz konusu raporun analitik gücünün ve değerinin anlaşılması açısından da önem arz ediyor.
- Paradoksal bir yaklaşım
Raporun öngörü ve değerlendirmelerine ilişkin ilk eleştiriyi, raporun temel iddiası olan "rejimi koruma ve bölgesel nüfuzu teminat altına alma" formülasyonu çerçevesinde ortaya koymak mümkün. Söz konusu formülasyona göre, İran'ın savunma ve güvenlik bağlamında temel hedefi, rejimin güvenliğini sağlamakla birlikte, bölgedeki nüfuz alanlarının korunması olarak belirleniyor. Fakat bu perspektif kendi içinde çok ciddi bir çelişki barındırıyor.
Suriye kriziyle birlikte, İran'ın bölgenin pek çok farklı ülkesinde milis yapılar aracılığıyla sağlamaya çalıştığı bölgesel nüfuz, 2017 yılı itibarıyla ülke içinde ciddi bir sorun kaynağı haline gelmiş durumda. İran'ın özellikle Suriye, Irak, Lübnan, Yemen ve Bahreyn'de İran yanlısı Şii milis yapılanmalara aktardığı mali kaynaklar ve askeri destek, yıllardır ambargolarla mücadele eden İran ekonomisine ciddi bir maliyet yükledi.
Bunun sonucunda İran'da yaşanan sosyoekonomik sorunlar halk tarafından sert tepkilerle karşılanmaya başlandı.Toplumsal-politik boyutta ise İran halkı, İran yönetiminin bölgesel nüfuz adına ülke kaynaklarını ve insan gücünü (Devrim Muhafızları Ordusu mensupları ve Besic üyeleri gibi) ülke dışına aktarmasına karşı çıkmış ve ülkenin kaynaklarının ve enerjisinin ülke içine yönlendirilmesi gerektiği yönünde bir tutuma sahip olmuştur.
Bu tutum özellikle Aralık 2017- Ocak 2018 sürecinde ve son olarak 2019 yılının kasım ayında gerçekleşen toplumsal hareketlerde kendini somut biçimde göstermiş, hayat pahalılığı ve ülke kaynaklarının ülke dışına yönlendirilmesine yönelik tepki, bu toplumsal hareketlerin temel motivasyonunu oluşturmuştur.
Bu durum, İran'ın bölgesel nüfuz adına gerçekleştirdiği hamlelerin, ülke içinde rejimin güvenliğini sarsan tepkilere yol açtığı gerçeğini ortaya koyuyor.
Diğer yandan, bölgesel güvenlik kompleksleri yaklaşımı çerçevesinde ele alındığında, İran'ın güvenliğinin bölgedeki diğer devletlerin güvenliğinden bağımsız düşünülemeyeceği de göz ardı edilemeyecek bir gerçek. İran'ın bölgesel nüfuz arayışı doğrultusunda bölgedeki farklı ülkelerin iç istikrarını ve güvenliğini tehdit edebilecek nitelikteki (milis yapılara siyasi ve askeri destek, ülkedeki meşru otoriteyi düşmanlaştırmak ve benzeri) adımları, bu ülkelerde ve bu ülkelerin müttefiklerinde bir karşıtlık algısının oluşmasına sebep oluyor. İran'ın asimetrik müdahaleleri yüzünden iç istikrarı ve güvenliği sarsılan söz konusu ülkelerde yaşanan siyasi, etnik veya dini/mezhebi gerilimler de İran'a yansıyor. İran'ın bölgesel nüfuz arayışına odaklandığı son sekiz yıllık dönemde, İran içinde etnik ve mezhebi grupların eylemlerindeki ve rejim karşıtı halk hareketlerindeki artış bu bağlantıyı açık bir biçimde gösteriyor. İran'ın "iç güvenlik için ülke dışında mücadele" argümanıyla gerçekleştirdiği hamleler, aksine iç güvenliği temelden tehdit ediyor: İşte paradoks burada.
- Konvansiyonel güçteki artış kime karşı kullanılabilir?
Raporun değerlendirme ve öngörü bölümünde, İran'ın konvansiyonel askeri araçlara ve teknolojilere yaptığı yatırımlarda büyük bir artış meydana geldiği ve bu sürecin gelişerek devam edeceği yönünde vurgular yer alıyor.Buna göre İran'ın özellikle kara gücünde ciddi atılımlar yaptığı ve bu atılımların devam etmesi halinde bölgede daha fazla etkin konvansiyonel güç kullanımının mümkün olabileceği öngörülüyor.
Bununla birlikte, hava ve deniz gücünde de benzer bir gelişim sürecinin yaşandığı, hava ve deniz gücünü geliştirecek araçlara yönelik yatırımın da arttığı ifade ediliyor.
Bu durum, İran'ın askeri konvansiyonel gücündeki artışın bölgede ve pratikte ne tip yansımalar bulabileceği sorusunu akıllara getiriyor.Zira özellikle kara gücündeki artış ve ilerleyen yıllarda bu gücün bölgede müdahaleler gerçekleştirebilme zemini oluşturması, bu müdahalelerin hangi hedeflere yönelebileceğinin de değerlendirilmesini gerektiriyor. İran'ın kara gücünde yaşanan artışın tehdit edebileceği alanlar, sınırdaşları olan Türkiye, Irak, Afganistan, Pakistan, Azerbaycan, Ermenistan ve Türkmenistan'ı kapsıyor.
Bu alanlar arasında Türkiye, Pakistan ve Azerbaycan güçlü ordu yapıları nedeniyle bir İran müdahalesini askeri strateji açısından imkansız kılmaktadır.Türkiye'nin güçlü ordu yapısı ve NATO üyeliği, Pakistan'ın güçlü ordu yapısı ve İran'ın Sistan-Belucistan bölgesinde faaliyet gösteren örgütler üzerindeki etkisi, Azerbaycan'ın ise güçlü ordu yapısı ve Türkiye ile olan ittifak ilişkisi, bu alanları İran'ın konvansiyonel müdahalesine kapalı hale getirmeye yetiyor.
Rapor Irak ve Afganistan'da güçlü bir devlet ve ordu yapısının bulunmamasının, İran'ın konvansiyonel müdahalesine uygun bir zemin teşkil ettiği yönünde bir algı oluşturuyor.Fakat bu coğrafyaların karmaşık etnik-mezhebi toplumsal yapılara sahip olmaları ve bir müdahale sonucunda "başarısız devlet" (failed state) ortamının ortaya çıkma olasılığı, İran'ı hem bölgede hem de ülke içinde etnik ve mezhebi gerilim ve çatışmalarla karşı karşıya bırakmaya adaydır.
İran'ın bölgede müdahalelerde bulunması, aynı zamanda bölge devletlerinin İran'ı ciddi bir tehdit olarak algılamasını ve dengeleyici bir aktöre yönelimini beraberinde getirebilecektir.Bu durum "ofansif realizm" yaklaşımının temsilcisi Mearsheimer tarafından bir uyarı olarak ifade edilmiş ve belirli bir coğrafyada bölgesel hegemonya hedefleyen devletlerin, bölgenin diğer devletleri tarafından dengelenmesi gereken bir aktör olarak algılanacağı öngörüsünde bulunmuştur.
Bu çerçevede değerlendirildiğinde, İran'ın bölgesel hegemonya arayışı doğrultusunda gerçekleştirebileceği müdahaleler, sonuç itibarıyla bölge ülkelerinin güç dengesi arayışını ve küresel bir güçle İran'a karşı ittifaka yönelme olasılığını doğuracaktır.
- Güvenlik ikilemi engeli
İran'ın konvansiyonel güç artırımıyla ilişkili olarak bir diğer sınırlayıcı hususu da "güvenlik ikilemi" kavramı çerçevesinde açıklamak mümkün.Devletlerin güvenlik kaygılarıyla silahlanmaya yönelmelerinin diğer devletler açısından tehdit olarak algılanması ve bu devletlerin de silahlanmaya yönelmeleri, bu defa bölgedeki diğer devletler açısından bir tehdit olarak değerlendirilerek bu devletleri de benzer biçimde güç artırımına sevk etmektedir.
Bu durum, güvenlik kaygısıyla silahlanan devletin, ilk duruma göre daha fazla tehdit altında kaldığı bir ortamı yaratmaktadır.Bu bağlamda bir çıkmaz döngü oluşmakta ve güvenlik ikilemi durumu kendisini göstermektedir.
Bu düzlemde, İran'ın askeri güç kapasitesini artırmaya yönelik adımlarının bölgedeki diğer devletler açısından bir tehdit olarak algılanacağını düşünmek yanlış olmayacaktır. Bunun sonucunda, İran'ın artan askeri konvansiyonel kapasitesini müdahaleler için kullanma olasılığı, diğer devletlerin de İran'ı dengelemek amacıyla silahlanmaya yönelmesiyle daha büyük bir tehdit durumu yaratabilecektir. Böylelikle İran, bölgesel hegemonya hedeflemesine rağmen, daha ciddi güvenlik tehditleriyle karşı karşıya kalabilecektir.
İran'ın bölgede gerçekleştirdiği hamlelerin meşruiyet zeminleri olan "direniş ekseni", DEAŞ ile mücadele, "Şiileri koruma", "bölgede ABD'ye karşı duruş" gibi argümanlar bugün itibarıyla etkinliğini kaybetmektedir. "Direniş ekseni" söylemi Lübnan ve Irak'taki İran karşıtı gösterilerle sarsılırken, DEAŞ'ın etkisini kaybetmesiyle bu argüman da temelsiz kalmış, "ABD'ye karşı duruş" argümanı ise Türkiye'nin ABD destekli PKK/YPG terör örgütüne yönelik operasyonuna karşı bir tutum sergilenmesiyle geçerliliğini yitirmiştir.
Bu durum, İran'ın bölgesel nüfuz arayışı açısından, bir anlatı ve argüman krizine işaret ediyor.Bununla birlikte İran ekonomisinde yaşanan derin kriz, ABD yaptırımları ve toplumsal alanda yaşanan sorunlar da İran'ın önündeki önemli sorunlar arasındadır.
Bu bağlamda İran'ın rejimi koruma ve bölgesel nüfuzu teminat altına alma hedefleri, askeri güç kapasitesindeki artıştan daha farklı parametreler ışığında değerlendirildiğinde, İran'ı son derece zorlu bir sürecin beklediğini söylemek yanlış olmayacaktır.
[Milli Savunma Üniversitesi Uluslararası Güvenlik ve Terörizm Programı'nda Doktor adayı olan Çağatay Balcı güvenlik ve terörizm alanlarında analiz metinleri kaleme almaktadır]
Kaynak: AA